Borneo/Kalimantan Adası

Borneo, Dünya’nın en büyük üçüncü adası olmasının yanında; üzerinde üç farklı ülke bulunan tek yer. Ada toprakları Endonezya, Malezya ve Brunei Sultanlığı tarafından paylaşılmış durumda. Daha da önemlisi, adanın asırlardan beri sömürgeciler tarafından paylaşılamıyor olması…

Borneo Adası’nın 3 ülkeye ait topraklarını gösteren harita

Borneo, 736.561 km2 yüzölçümü ile Grönland ve Yeni Gine’nin ardından dünyada var olan en büyük üçüncü adadır. Büyüklük olarak, neredeyse Türkiye kadardır. Üç Müslüman devlet arasında pay edilmiş olan adanın en küçük ülkesi, zenginliği ile ünlü, aynı zamanda adını adaya da vermiş olan Brunei Sultanlığı’dır. Brunei’nin etrafını, Malezya toprakları sarar. Adanın güney kesimi ise Endonezya’ya aittir. Ada topraklarının üçte ikisine tekabül eden bu bölgenin adı, “Kalimantan”dır.

Ada, muson ikliminin etkisiyle yaprak dökmeyen ağaçların yer aldığı ormanlarla kaplıdır ve toprakları verimsizdir. Kereste, karabiber, kafur, Hint kamışı ve kauçuk en önemli üretim kalemleridir. Kapuas, Barito, Mahakam ve Rajang gibi nehirler vasıtasıyla yüksek tonajlı gemilerle ticarî taşımacılık yapılır. Toprakların verimsizliği, tarım yerine ticareti canlandırmış ve güney tarafında yer alan Benjarmasin’i, adanın eyalet merkezi ve en gelişmiş şehri hâline getirmiştir.

Ada halkı, Dayak kabilesinin soyundan gelmektedir ve bu kabile, Karacı Dayaklar (Bidayuh) ve Denizci Dayaklar olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Denize yakın liman kentlerinde Denizci Dayaklarla beraber Malaylı, Javalı, Bugili ve Çinli göçmenler yaşar. Denizden uzaklaşıp iç kısımlara yolculuk yapınca, Karacı Dayak soyundan gelen Bajau, Penan, Murut, Kelabit, Bisayah, Dudun ve Kedayan gibi kabilelerle karşılaşılır.

Adaya İslâmiyet Tüccarlar Vesilesiyle Geldi

Borneo’ya İslâm dini, ticaret vasıtasıyla gelmiştir. Tarih boyunca Malaylı, Sumatralı ve Arap tüccarların durağı olmuş bu büyük ada, hem gemi inşa ve tamirinde hem de kültür alışverişinde merkez üs olmuştur. Bu tacirler, tıpkı diğer adalarda olduğu gibi sadece ticaretle meşgul olmayıp özellikle adada meskûn olanlar, ada halkı ile evlilik yoluyla karışarak İslâmiyet’in safha safha yayılmasına, zamanla kabilelerin hidayetine vesile olmuşlardır. Endonezya ve bugün ona bağlı adaların tarihî serüvenini anlatırken, iki dönemde incelemek yerinde olacaktır:

• Mahallî inanışların, animistlerin, insanların gönüllerindeki cevheri körelten envai çeşit dinlerin yer aldığı ve çeşit çeşit kabileler hâlinde farklı kültürlerin hercümerci ile tam bir kaosun hâkim olduğu ilk dönem.
• İslâm’ın gelişi ile beraber sükûnetin ve temizliğin hâkim olmaya çalıştığı, ardından Coğrafî Keşiflerin davetsiz misafirleri ile bu sükûnetin yerini bağımsızlık sürecine kadar devam edecek kan ve gözyaşına bırakan ikinci dönem.

Adanın İslâm ile müşerref olmasına, Müslüman tüccarlar vesile olmuştu… Adayı, İngiltere ve Hollandalı sömürgeciler üçe bölmüş, yüzyıllarca bu şekilde yönetmişlerdi…

Bir Ada Üç Devlet

İslâm’ın adaya gelişi ile beraber Portekiz, İspanyol, Hollanda ve İngiliz bandıralı gemilerin limanlara gelmesi, baharat ticaretinde doğrudan söz sahibi olmaya çalışması, neredeyse aynı döneme denk gelir. 15. yüzyılın başında ilk İslâm devleti olarak Brunei Sultanlığı, özellikle Sultan Bolkiah döneminde bütün adaya hâkimdi. Sultanın, Filipinler’de ve diğer irili ufaklı birçok adada İslâm’ın yayılmasında ciddî gayretleri vardı.

Vaktiyle, adanın güney kısmında bugün eyalet merkezi olan Benjarmassin’de de bir sultanlık vardı. Adını Martapura nehrinin bataklığından alan şehirde ulaşım, tekneler ve sallarla sağlandığı için Endonezya’nın Venedik’i diye adlandırılmıştır. Bu yönüyle de tarih boyunca işgale kapalı, korunaklı bir liman şehri olmuştur. 16. yüzyılda, Samudra adına bir lider tarafından kurulan bu devlet, 1860 yılına kadar direndi. Bu tarihten bağımsızlığa kadar, Hollandalıların işgalinde kaldı.

Sömürgecilerin Kıskacında

Borneo’nun kuzeybatı kıyısındaki Labuan Adası’na İngiliz bayrağını çekme töreni

Coğrafî Keşiflerle beraber ham maddeye ve pazara doğrudan ulaşma arzusu, sömürgecilerin bazen doğrudan bazen çeşitli bahanelerle adaya saldırmasına sebep oldu. Özellikle sömürgeci devletlerin ticaret maskesiyle yumuşak gücünü oluşturarak Güneydoğu Asya’yı etkisi altına alan Doğu Hindistan Şirketleri, diğerleriyle beraber Borneo Adası’na da uğradılar. Brunei Sultanlığı bu saldırılar neticesinde önce Güney Borneo’daki hâkimiyetini kaybetti.

Ardından 17. yüzyılda Hollanda Doğu Hindistan Şirketi, 18. yüzyılda ise İngiliz Doğu Hindistan Şirketi ile ilişki kurdu. Bu iki sömürgeci şirket arasında zaman zaman çatışmaların çıkması neticesinde, 1891 yılında sınır tartışmalarını sonlandırmak ve adayı paylaşmak amacıyla bir anlaşma imzalandı.

Adanın bugünkü topraklarını da ilgilendiren bu antlaşmaya göre, ada ikiye bölündü. Merkezi Benjarmassin olan güney kısmı, Hollandalılara bırakıldı. Bu topraklar, 1949 yılında Endonezya’nın bağımsızlığı ile beraber Kalimantan adıyla Endonezya topraklarına dâhil oldu.

Borneo’yu ve çevresindeki ada ülkelerini gösteren 1801 tarihli harita

Bugün Malezya topraklarına dahil olan Sabah, Sarawak, Borneoya bağlı bir ada olan Labuan adası ve Brunei topraklarının yer aldığı Kuzey Borneo İngilizlerin elinde kaldı. Bu bölge, 1963 yılında İngiliz yönetiminden bağımsızlığını alıp Malezya’ya bağlandı. En uçta bulunan Brunei Sultanlığı ise topraklarından çıkan petrol rafineleri sebebiyle İngilizlerin himayesinde kalsa da 1984 yılında bağımsızlığını ilân etti.